کد مطلب:369926 پنج شنبه 19 اسفند 1395 آمار بازدید:1082
5 - وَ انْتَهِ بِنِیَّتِی إِلَی أَحْسَنِ النِّیَّاتِ وَ بِعَمَلِی إِلَی أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ
بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحیم
امام سجاد علیه السلام در دعای ((مكارم الاخلاق )) از پیشگاه الهی درخواست می كند: خداوندا! نیت مرا به بهترین نیتها منتهی بفرما و عمل مرا نیز به بهترین اعمال پایان ده . درباره ((نیت )) و خصوصیات مربوط به آن در سخنرانی قبل مطالبی تقدیم شنوندگان گردید. به خواست خداوند موضوع سخنرانی امروز، درباره عمل است ، امام سجاد (ع) از خدای تعالی می خواهد كه عملش به بهترین اعمال پایان یابد. از این جمله كه امام درباره احسن الاعمال می گوید روشن می شود كه اعمال مردم همانند نیتهایشان ، از نظر ارزش معنوی ، درجات و مراتبی دارد و امام (ع) از پروردگار درخواست می كند كه عملش بهترین و عالی ترین اعمال باشد. در این مورد باید توجه داشت كه اولا موضوع بحث ((عمل نیك )) است ، لكن در خلال بحث ، این سخن نیز به میان خواهد آمد كه اعمال نیكی كه به بدی منتهی می شود و ارزش خود را از دست می دهد چگونه است . اولین مطلبی كه باید درباره ((عمل خوب )) معروض گردد آن است كه عمل باید با سنت اسلام و برنامه شرع مقدس منطبق باشد و اگر از نظر نیت ، از نظر گفتار، و از نظر حركات جوارح با شرع و سنت منطبق نباشد اصولا آن را نمی توان ((عمل نیك )) نامید. حدیثی از رسول مكرم روایت شده كه این مطلب را به خوبی روشن می كند:
قال رسول الله صلی الله علیه و آله : لا یقبل قول الا بالعمل و لا یقبل قول و عمل الا بنیه و لایقبل قول و عمل و نیه الا باصابه السنه (97)
سخنی پذیرفته نمی شود مگر با عمل ، و عمل و سخنی قبول نمی شود مگر با نیت ، و سخن و عمل و نیتی مقبول نیست مگر آنكه منطبق با سنت باشد.
بنا بر این انجام عمل نیك در آیین مقدس اسلام باید هم به زبان باشد، هم به بدن ، و هم به نیت ، و تمامی این سه قسمت باید منطبق با برنامه شرع اسلام و تعالیم مقدس رسول اكرم انجام گیرد. قرآن شریف فرموده است :
الذی خلق الموت والحیات لیبلوكم ایكم احسن عملا(98)
خداوند مرگ و حیات را آفریده است برای اینكه شما را آزمایش كند تا معلوم شود كدامیك از شما عملتان بهتر است .
امام صادق (ع) در ذیل این آیه می فرماید:
لیس یعنی اكثر عملا لكن اصوبكم عملا(99)
خداوند كه در این آیه می فرماید ((احسن عملا)) حجم و مقدار عمل ، منظور نیست ، بلكه مراد این است كه خدا شما را بیازماید تا معلوم شود كردار كدامیك از شما به صواب و واقعیت و اصابت با حقیقت نزدیكتر است . چه بسیارند مردمی كه حجم عملشان زیاد است و معرفتشان كم و آشناییشان به سنن اسلام بسیار قلیل ، بسیار عمل می كنند اما ارزش كم عایدشان می شود و منفعت كمتر نصیبشان می گردد برعكس ، بعضی از مردم ، حجم عملشان كم است و فرایض و سننشان محدود، لكن چون دارای ایمان واقعی و نیت خالص و واقف به موازین شرع مقدس اند عمل قلیلشان بسیار ارزنده و گرانبهاست . باید بدانیم كه سرمایه مردم در قیامت همان اعمالشان می باشد، آن اعمال خوب و پسندیده و مقدس .
امام هادی (ع) فرموده است :
الناس باموالهم فی الدنیا و باعمالهم فی الاخره (100)
حضرت امام علی النقی (ع) می فرماید: در دنیا مردم را با سرمایه مالی آنان می سنجند، اما در قیامت با اعمال خوب و شریفشان سنجیده می شوند. افراد باید در دنیا به گونه ای قدم بردارند كه بتوانند از آن كارهای نیك و شریفی كه در اینجا انجام می دهند در آخرت مستفید و بهره مند گردند.
عن علی علیه السلام قال لرجل ساله ان یعظه فقال (ع): لا تكن ممن یرجو الاخره بغیر العمل (101)
مردی از علی (ع) درخواست نمود كه او را موعظه كند. امام (ع) در مقام اندرز دادن به او فرمود: از آن مردمی مباش كه امید به پیروزی و سعادت در آخرت داشته باشند بدون اینكه در دنیا اعمال صالحه ای انجام دهند.
برای اینكه ارزش عمل ، هر چه بهتر و عالی تر در نظر كه باید درباره ((عمل خوب )) معروض گردد آن است كه عمل باید با سنت اسلام و برنامه شرع مقدس منطبق باشد و اگر از نظر نیت ، از نظر گفتار، و از نظر حركات جوارح با شرع و سنت منطبق نباشد اصولا آن را نمی توان ((عمل نیك )) نامید. حدیثی از رسول مكرم روایت شده كه این مطلب را به خوبی روشن می كند: قال رسول الله علیه و آله : لا یقبل قول الا بالعمل و لایقبل قول و عمل الابنیه و لا یقبل قول و عمل و نیه الا باصابه السنه (102)
سخنی پذیرفته نمی شود مگر با عمل ، و عمل و سخنی قبول نمی شود مگر با نیت ، و سخن و عمل و نیتی مقبول نیست مگر آنكه منطبق با سنت باشد.
بنابراین انجام عمل نیك در آیین مقدس اسلام باید هم به زبان باشد، هم به بدن ، و هم به نیت ، و تمامی این سه قسمت باید منطبق با برنامه شرع اسلام و تعالیم مقدس رسول اكرم انجام گیرد. قرآن شریف فرموده است :
الذی خلق الموات و الحیات لیبلوكم ایكم احسن عملا(103)
خداوند كه در این آیه می فرماید: ((احسن عملا)) حجم و مقدار عمل ، منظور نیست ، بلكه مراد این است كه خدا شما را بیازماید تا معلوم شود كردار كدامیك از شما به صواب و واقعیت و اصابت با حقیقت نزدیكتر است . چه بسیارند مردمی كه حجم عملشان زیاد است و معرفتشان كم و آشناییشان به سنن اسلام بسیار قلیل ، بسیار عمل می كنند اما ارزش كم عایدشان می شود و منفعت كمتر نصیبشان می گردد. برعكس ، بعضی از مردم ، حجم عقلشان كم است و فرایض و سننشان محدود، لكن چون دارای ایمان واقعی و نیت خالص و واقف به موازین شرع مقدس اند عمل قلیلشان بسیار ارزنده و گرانبهاست . باید بدانیم كه سرمایه مردم در قیامت همان اعمالشان می باشد، آن اعمال خوب و پسندیده و مقدس .
امام هادی (ع) فرموده است :
الناس بامواللهم فی الدنیا و باعمالهم فی الاخره (104)
حضرت امام علی النقی (ع) می فرماید: در دنیا مردم را با سرمایه مالی آنان می سنجند، اما در قیامت با اعمال خوب و شریفشان سنجیده می شوند. افراد باید در دنیا به گونه ای قدم بردارند كه بتوانند از آن كارهای نیك و شریفی كه در اینجا انجام می دهند در آخرت مستفید و بهره مند گردند.
عن علی السلام قال لرجل ساله ان یعظه فقال (ع): لاتكن ممن یرجو الاخره بغیر العمل (105)
مردی از امام علی (ع) درخواست نمود كه او را موعظه كند. امام (ع) در مقام اندرز دادن به او فرمود: از آن مردمی مباش كه امید به پیروزی و سعادت در آخرت داشته باشند بدون اینكه در دنیا اعمال صالحه ای انجام دهند.
برای اینكه ارزش عمل ، هر چه بهتر و عالی تر در نظر شنوندگان محترم روشن شود و توجه فرمایند كه در زندگی چگونه قدم بر می دارند و با چه كیفیتی عمر شریف خود را می گذرانند روایتی از رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم ذكر می شود:
ان لاحدكم ثلاثه اخلاء: منهم من یمتعه بما ساله فذلك ماله ، و منهم خلیل ینطلق معه حتی یلج القبر ولا یعطیه شیئا ولا یصحبه بعد ذلك فاولئك قریبه ، و منهم خلیل یقول : و الله انا ذاهب معك حیث ذهبت ولست مفارقك فذلك عمله ان كان خیرا و ان كان شرا.(106)
رسول معظم فرموده : برای هر یك از شما سه دوست وجود دارد: یكی آن دوستی كه ترا از خواهشهایت بهره مند می ساد و خواسته های ترا جامه تحقق می پوشد و آن دوست ، دارایی توست ، دوست دیگر آن است كه با تو همقدم و همراه است تا هنگامی كه به خانه قبر وارد شوی و پس از دفن از تو جدا می شود، نه به تو چیزی می دهد و نه با تو مصاحبت می نماید و آن اقربای تو می باشند. اما دوست سوم همراه انسان می ماند و آن رفیقی است كه عمل ماست . حضرت می فرماید: عمل می گوید به خدا قسم ! هر جا بروی من با تو می آیم و هرگز از تو جدا نمی شوم ، خواه عمل خوب و خیر باشد و خواه فعل شر و ناپسند.
بنابراین اعمال ما در دنیا از ما صادر می شود ولی از ما جدا نمی شود، در عالم برزخ همراه ماست ، در عالم قیامت با ماست .
همان اعمال است كه اگر خوب باشد ما را به بهشت سعادت می برد و اگر بد باشد ما را به جهنم می راند و به عذاب سنگین قیامت معذب می سازد. سخن خوب گفتن و حرف صحیح زدن آسان است ، همه می توانند به یكدیگر توصیه كنند كه : راست بگویید و درستكار باشید و عدالت نمایید، حقوق مردم را حفظ كنید، حق همسایگان را رعایت نمایید، و از این قبیل سخنان كه گفتارهای طیب و طاهر و پاك است . اما این حرفها زمانی از گوینده آن ارزش دارد كه رفتار او با سخنش منطبق باشد و اگر برخلاف آن باشد نه تنها آن سخن ارزش معنوی ندارد، بلكه گاهی آن گفتار كه عمل با آن مخالف است زمینه عذاب آدمی را فراهم می كند.
یكی از امتیازات بزرگ رسول اكرم و ائمه معصومین علیهم السلام همین بود كه زمانی كه حرف می زدند خودشان به آن عمل می كردند. علی (ع) در حدیثی می فرماید: من بزرگتر از آنم كه چیزی را بگویم و خودم قبلا بر طبق آن رفتار ننموده باشم . در این مورد در قرآن شریف آیه ای است :
الیه یصعد الكلم الطیب و العمل الصالح یرفعه (107)
كلم طیب به سوی خدا صعود می كند، سخنان پاكیزه و طاهر در درجه اول كلمه طیبه توحید است ، این كلمه به سوی خدا صعود می كند، اما صعود دهنده آن اعمال صالحه توحیدی است . اگر كسی به زبان ((لا اله الا الله )) بگوید و به توحید تكلم نماید اما در مقام عمل ، مشركانه رفتار كند عمل او بر خلاف قول اوست و این عمل مشركانه نمی تواند آن كلمه طیبه را به سوی خدا صعود دهد و مورد قبول باری تعالی گرداند. غیر از ((لا اله الا الله )) همگی سخنان نیك ، اندرزهای بجا، تذكرات لازم ، امر به معروف و نهی از منكر، همه و همه كلم طیب می باشند و هر یك كلمه ای مقدس و پاك است ، اما كلمات نیك باید با عمل گوینده منطبق باشد تا اعمال گوینده ، آن كلمات مقدس را به سوی حق تعالی بالا ببرد و مورد قبول ذات اقدس الهی بنماید، و اگر برخلاف باشد، آن كلمه طیبه نمی تواند به آن مقام مقدس خود برسد. در این باره روایتی از امام باقر (ع) است كه فرمود:
قال رسول الله صلی الله علیه و آله : ان لكل قول مصداقا من عمل یصدقه اویكذبه . فاذا قال ابن آدم و صدق قوله بعمله رفع قوله بعمله الی الله تعالی عزوجل ، و اذا قال وخالف عمله قوله رد قوله علی عمل خبیث و هوی به فی النار(108)
رسول اكرم فرموده است : برای هر قولی و گفته ای مصداقی از عمل است كه آن قول را تصدیق می كند یا تكذیب می نماید. اگر فرزند آدم سخنی بگوید و گفتار او در رفتار او مصدق شود و عملش با گفته اش منطبق باشد، قول او به وسیله عملش بالا می رود و به پیشگاه الهی می رسد، ولی اگر سخنی بگوید و گفته او برخلاف عملش باشد، گفتارش رد می شود و عمل خبیث و آلوده او در آتش سرنگونش می گرداند. بنابراین ، عمل دارای اهمیت فوق العاده است ، تنها گفتن ، و به سخن خوب تكلم كردن برای گوینده آن نتیجه معنوی ندارد. مطلبی كه در این مورد از حدیث استنباط می شود مدلول آیه ای از قرآن شریف است . خدا می فرماید:
الیه یصعد الكلم الطیب و العمل الصالح یرفعه (109)
سخن پاك و طیب نزد خدا می رود و به سوی او صعود می كند، اما آن چیزی كه آن را بالا می برد و موجب رفعت آن می شود عمل گوینده سخن آن است ، اگر عمل ، همانند سخن ، پاك باشد آن سخن را به مقام رفیع بالا می برد و اگر برخلاف گفته باشد آن گفته به پیشگاه باری تعالی عرضه نخواهد شد. می گوید باید راست گفت ولی عمل دروغ می گوید، می گوید نباید به مردم تهمت زد و نباید از مسلمانان غیبت كرد اما خودش عملا تهمت می زند و غیبت می كند. این نصایح و تذكرات سودمند چون با عملش منطبق نیست ، پیغمبر می فرماید آن گفته با عمل بر می گردد و در آتش دوزخ سرنگون می شود. آن گفته با عمل برمی گردد و در آتش دوزخ سرنگون می شود. تذكر نكته ای در اینجا بموقع است و امید می رود كه مورد توجه شنوندگان محترم قرار گیرد. اعمال صالحه مرضی حضرت باری تعالی است و مایه محبوبیت عامل آن نزد خداوند می گردد لكن باید توجه داشت كه گاهی انسان عمل صالحی را انجام می دهد ولی عمل شایسته تری كه نزد خدا محبوبیت بیشتری دارد پیش می آید، افراد با ایمان و متوجه بهتر است كه آن عمل صالح را موقتا ترك گویند و از پی انجام كاری كه نزد خدا محبوبتر است بروند و سپس به ادامه عمل صالح خود برگردند. چند روایت با تعبیرات مختلف آمده كه اگر فردی در حال طواف است و در بین طواف ، مسلمانی نیاز به كمك شخص طواف كننده دارد و برای استمداد از او به نزد وی می آید و در حین طواف ، از او تمنای كمك فوری نماید، در چنین موردی امام علیه السلام مكررا دستور داده كه طواف كننده طواف را ترك كند و از پی قضاء حاجت آن برادر مسلمان برود زیرا قضاء حاجت او نزد خدا محبوبتر و اجرش از پاداش آن عمل صالح بیشتر است ، بعد از آنكه مشكل مسلمانان را حل كرد و او را دلشاد نمود برگردد و به طواف خود ادامه دهد. در اینجا روایتی از علی بن الحسین زین العابدین (ع) است . كه شاید مقصود از آن همین باشد:
عن البیحمزه عن علی بن الحسین علیهما السلام قال : كان یقول ان احبكم الی الله عزوجل احسنكم عملا و ان اعظمكم عندالله عملا اعظمكم فیما عند الله رغبه (110)
امام سجاد (ع) می فرماید: محبوبترین شما نزد خداوند كسانی هستند كه عملشان نیكوتر و رفتارشان پسندیده تر است ، اما بدانید كه اعظم شما در نزد خدا در مقام عمل و بزرگترین شما در پیشگاه الهی كسانی هستند كه نسبت به عملی بیشتر مراقبت می كنند كه در نزد خدا مورد رغبت بیشتر است و خدا به آن اهمیت زیادتر می دهد.
بنابراین در مثالی كه در مورد شخص طواف كننده و مسلمانی دیگر كه از او استمداد می كند ذكر شد، چون رفع هم و غم او نزد خداوند از ادامه طواف بالاتر است ، می توان گفت كه اگر طواف را ترك كند و از پی برآوردن حاجت آن مسلمان برود كار بزرگتری انجام داده و توانسته است رضای بیشتری را از خداوند نسبت به خود جلب نماید. ناگفته نماند كه اگر امر مهمتری پیش آمد و آن را نادیده گرفت و به آن اعتنا ننمود ممكن است عمل خوب او هم مطرود پروردگار شود و دچار سقوط گردد. روایتی از امام صادق (ع) نقل شده كه مربوط به یكی از عباد بنی اسرائیل در دوران قبل از اسلام است ، آن حضرت می فرماید:
كان رجل شیخ ناسك یعبد الله فی بنی اسرائیل فبینا هو یصلی و هو فی عبادته اذ بصر بغلامین صبیین قد اخذا دیكا و هما ینتقان ریشه فاقبل علی ماهو فیه من العباده ولم ینههما عن ذلك فاوحی الله تعالی الی الارض ان سیخی بعبدی فساخت به الارض (111)
امام صادق (ع) می فرمود كه در گذشته پیرمرد مقدسی در بنی اسرائیل بود كه خدا را عبادت می نمود. در یكی از مواقع در بین اینكه به عبادت اشتغال داشت نگاه كرد و دید كه دو كودك خروسی را گرفته اند و پر و بال او را می كنند و خروس فریاد می زند، ولی این پیرمرد عابد همچنان به عبادت خود ادامه داد، به این امر مهم توجه ننمود، و آن دو كودك را از این عمل ناروا منع نكرد. خداوند او را مجازات نمود و به زمین وحی فرستاد كه این مرد پیر را در خود فرو ببر و زمین او را در خود فرو برد.
از آنچه تا اینجا بیان شد روشن گردید كه به موجب آیات و اخبار، اعمال صالحه در دنیا تا چه حد اهمیت دارد و چگونه می تواند آدمی را در عرصه قیامت از عذاب و مهالك رهایی بخشد.
اینك برای روشن شدن كلام امام سجاد (ع) باید توضیح داده شود كه عمل حسن و احسن یا كار خوب و خوبتر چیست و چگونه می توان آن را انجام داد. بی گمان اساسی ترین شرط عمل خوب و عمل خوبتر خلوص نیت است و نیت خالص در حدیث امام صادق (ع) با جمله كوتاهی بیان شده است و فرموده :
والعمل الخالص الذی لا ترید ان یحمد ك علیه احد الا الله تعالی (112)
امام می فرماید عمل خالص آن است كه در انجام آن متوقع نباشی كه احدی غیر از خدا ترا سپاس گوید و تحسین و تمجید نماید، پس اگر كسی در عبادت از همه مخلوق منقطع شود و فقط و فقط متوجه خدا باشد و برای اطاعت امر او عبادت نماید پروردگار، آن عمل خالص را می پذیرد و به عمل كننده پاداش می دهد.
عن ابیجعفر علیه السلام قال : لایكون العبد عابدا لله حق عبادته حتی ینقطع عن الخلق الیه فحینئذ یقول هذا خالص لی فیقبله بكرمه (113)
امام باقر (ع) می فرماید: بنده نمی تواند بشایستگی و چنانكه باید خدای را عبادت كند تا از جمیع مخلوق منقطع گردد و از همه مردم چشم پوشی نماید، در این موقع خداوند می فرماید: این عمل ، خالص برای من است و به منظور من انجام گرفته و من نیز به كرم خود آن را می پذیرم و پاداش می دهم .
پس اگر مسلمانی نماز را به قصد قربت و برای اطاعت امر باری تعالی اقامه نماید در صورتی كه انگیزه او در باطن ، نیل به رحمت ابدی یا مصون ماندن از عذاب شدید قیامت باشد چنین عبادتی خوب و حسن است . اما اگر عبادت كننده به پاداش و كیفر الهی نظر نداشته و نماز را فقط برای شكرگزاری و تعظیم مقام الوهیت به پا داشته باشد این عبادت خوبتر و احسن است و اولیای گرامی خداوند خواهان چنین خلوصی بودند و عبادتها را بدین منظور انجام می دادند. نكته ای كه لازم است مورد كمال توجه شنوندگان قرار گیرد و همواره آن را به خاطر داشته باشند این است كه عمل خالصانه به جا آوردن مشكل است اما اصل عمل یا خلوص نیت در عمل را در طول ایام زندگانی و تا پایان عمر محافظت نمودن بسی مشكلتر.
عن ابیعبد الله علیه السلام قال : الابقاء علی العمل حتی یخلص اشد من العمل (114)
امام می فرماید: باقی نگاهداشتن عمل و ابقای خلوص نیت از خود عمل مشكلتر است . چه بسا افرادی كه با نیت خالص نماز را آغاز می كنند و یك یا دو ركعت آن را با توجه به پروردگار می خوانند، بین نماز شخص محترمی وارد مسجد می شود كه حسن نظر او نسبت به نمازگزار در جمیع شئون زندگی وی اثر می گذارد. در این موقع او بر اذكار مستحب خود می افزاید، طمانینه را اهمیت عملی می دهد و خلاصه اینكه در چگونگی صلوه خود تغییراتی ایجاد می نماید تا با این اعمال ، توجه آن مرد محترم را به خوبی و پاكی خود جلب كند. این شخص نیمی از نماز را با خلوص نیت خوانده و نیم دگرش آلوده شده و جنبه ریا پیدا كرده ، این مطلب است كه امام صادق (ع) می گوید: ادمه دادن خلوص نیت در عمل از خود عمل مشكلتر و سخت تر است . گاهی از اوقات ، افراد، اعمال شایسته ای در ایام زندگی خود انجام می دهند كه اگر آن اعمال محفوظ بماند و از میان نرود سرمایه بسیار بزرگی برای قیامت خواهد بود. اما بدبختانه بسیاری از انسانها پس از آن اعمال نیك مرتكب گناهان بزرگی می شوند كه باعث حبط اعمال خوب آنان می گردد و آن كارهای پسندیده را از میان می برد. اولیای اسلام در پاره ای از مواقع این خطرات بزرگ را تذكر می دادند و مسلمانان را از سقوط اعمالشان آگاه می كردند.
عن ابیجعفر علیه السلام قال : قال رسول الله صلی الله علیه و آله من قال ((سبحان الله )) غرس الله له بها شجره فی الجنه و من قال ((الحمدلله غرس الله له بها شجره فی الجنه و من قال ((لا اله الا الله )) غرس الله له بها شجره فی الجنه و من قال ((الله اكبر)) غرس الله له بها شجره فی الجنه . فقال رجل من قریش : یا رسول الله ! ان شجرنا فی الجنه لكثیر. قال نعم ، ولكن ایاكم ان ترسلوا علیها نیرانا فتحرقوها(115)
امام باقر از رسول اكرم صلی الله علیه و آله حدیث نموده است كه فرموده :
هر كس بگوید ((سبحان الله )) خدا برای او در بهشت درختی غرس می كند، هر كس بگوید ((الحمدالله )) خداوند در بهشت برای او درختی می نشاند، هر كس بگوید ((لا اله الا الله )) خداوند در بهشت برای او درختی غرس می كند، هر كس بگوید ((الله اكبر)) خداوند در بهشت برای او درختی می نشاند. در واقع رسول گرامی می خواهد بفرماید: ذكر ((سبحان الله و الحمدلله ولا اله الا الله والله اكبر)) آنقدر ارزشمند و گران قیمت است كه هر جمله آن یعنی هر یك از اذكار چهارگانه آن می تواند درختی را برای گوینده آن به امر الهی در بهشت غرس نماید. یكی از افراد قریش كه در محضر حاضر بود عرض كرد یا رسول الله ! پس درختان ما در بهشت بسیار است زیرا ما بسیار این ذكر را می گوییم . حضرت فرمود: بلی بسیار است ولكن بپزهیزید از اینكه آتشی را از پی این اذكار بفرستد كه آن درختها را به آتش بكشد و نابود كند. در اینجا امام باقر (ع) گفته رسول اكرم را بیان می كند تا اینكه به مؤ منین بفهماند كه ذكر خدا گفتن و تسبیح نمودن مهم است اما اگر ما از پس آن آتشی نفرستیم و نابودش ننماییم .
معیار سعادت در آیین مقدس اسلام این است كه آدمی با سعادت از مرز دنیا بگذرد و به عالم برزخ وارد شود. هرگاه كسی در طول زندگی خود اعمال صالحه ای را با خلوص نیت انجام دهد و بتواند آنها را تا لحظه مرگ نگاهداری كند و با خود به عالم بعد از حیاتش ببرد این فرد، انسانی سعادتمند است ، اما اگر اعمال خوبی را با خلوص انجام داد ولی نتوانست آن را در باقیمانده ایام زندگی محافظت كند با همه آن اعمال نیك ، بدبخت و تهیدست از دنیا می رود و در حالی به صحنه محشر وارد می شود كه فاقد اعمال شایسته و عوامل نجات بخش است . علی (ع) این مطلب را در ضمن روایتی بیان نموده و به مردم فهمانده است كه خطرات نابود كننده خلوص عمل بیش از خطراتی است كه اصل عمل را تهدید می كند.
عن علی علیه السلام قال : الدنیا كلها جهل الا مواقع العلم ، و العلم كله حجه الا ما عمل به ، والعمل كله ریاء الا ماكان مخلصا، و الاخلاص علی خطر حتی ینظر العبد بما یختم له (116)
امام امیر المؤ منین می فرماید: جمیع شئون دنیا برای ما مجهول و ناشناخته است الا مواضع و مواردی كه به آنها عالم شده باشیم ، تمام علمها بین ما و خدا برای خدا حجت است و با آن علم در قیامت با ما احتجاج می كند، مگر آن علمی كه بر طبق آن عمل شده باشد، و اعمال ما تماما ریا و خودنمایی است ، مگر آنهایی كه با خلوص نیت و پاكی ضمیر واقع شده باشد، پس از آن می فرماید: اخلاص در عمل را خطری بزرگ تهدید می كند تا روزی كه انسان ببیند كه چگونه وضعش ختم می شود و عمرش پایان می پذیرد.
گاهی حس خودخواهی و خودپسندی اعمال بسیار پاك و مقدس ما را آلوده می كند و آنچنان ما را به راه بدبختی سوق می دهد كه به جای دریافت پاداش از آن كارهای نیك دچار عذاب و كیفر می شویم . حدیثی در كتاب شریف كافی از امام باقر (ع) نقل شده كه بسیار آموزنده و راهنماست و اگر انسان مراقبت كند كه آلوده نشود و این حدیث را عملا به كار بندد نفع زیادی عایدش می گردد و به شنوندگان محترم توصیه می نمایم كه همگی در این حدیث دقت فرمایند و ابعاد آن را بسنجند تا از مسیر حق منحرف نگردند، لكن قبل از ذكر این حدیث باید مثلی آورده شود كه زمینه فهم حدیث گردد: فرض بفرمایید عده ای از متدینین در مسجدی در ساعات نماز شركت می نماید و اقامه جماعت می كنند و یكدیگر را هم بخوبی می شناسند. یكی از آن نمازگزاران مرد كاسب شریف صحیح العملی بوده كه هم به نیكی عبادت كرده و هم خوب كسب می نمود و دامنش به گناهان مالی آلوده نبود. این مرد اتفاقا دچار سكته می شود، فلج می گردد، به گوشه منزل می افتد، چندین ماه بر بیماری او می گذرد، سرمایه كسبش را برای مداوا و تاءمین مخارج زندگی صرف می كند، بیماریش درمان نمی شود، سرمایه اش از دست می رود، مغازه اش را می فروشد و تهیدست و بدبخت در گوشه خانه می افتد، دو سالی از این پیشامد می گذرد. شبی بعد از نماز مغرب یك نفر در كنار مسلمانی نشسته با او صحبت می كند و می پرسد كه خبر از فلانی داری ؟ می گوید نه ، مدتی است او را ندیده ام و دیگر به مسجد نمی آید، آیا به سفر رفته ؟ جواب می دهد خیر، او بر اثر عارضه سكته فلج شده و به گوشه منزل افتاده ، تمام هستیش از دست رفته و الان برای نان یومیه خودش و اهل بیتش معطل است . شنوده تكان می خورد، بسیار متاءثر می شود كه چطور این مرد محترم به این وضع رقت بار دچار شده ، تصمیم می گیرد كه محرمانه و بدون اطلاع احدی نیمه شب به خانه او برود و كمك قابل ملاحضه ای به او بنماید تا جایی كه حتی خودش را به آن شخص بیمار یا افراد خانواده او معرفی ننماید. شبی حركت می كند، مقداری جنس و مبلغی قابل ملاحضه پول نقد با خود برمی دارد، عبایی به سر می كشد، نیمه شب به در خانه او می رود، در می زند، اهل بیتش به دم در می آید، آن مقدار جنس و آن مبلغ را می دهد و در را می بندد. زن در را باز می كند كه شما كیستید، او به سرعت می گذرد و می رود. این سرمایه بزرگ ، با این همه خلوص ، واقعا می تواند برای او نجات بخش باشد زیرا هم احسان كرده و هم خود را معرفی ننموده و احسانش با نیت پاك و خلوص و صمیمیت بوده است . اما بدبختانه بعد از گذشتن مدتی یك پیشامد حادی می شود كه این مرد تمام آنچه از اجر اخروی را كه در این عمل ذخیره كرده بود از دست می دهد، مثلا سه ماه می گذرد، روزی در بازار یا در مسجدی كسی با این مرد خدمتگزار كه نیمه شب به در خانه آن دوست سكته زده رفته صحبت می كند و به او می گوید: آیا خبرداری كه آن مرد كاسب بزرگوار متدین محترم دچار سكته شده و فلج گشته و به گوشه منزل افتاده و كسی به سراغ او نمی رود، آیا شما خبر دارید. این مرد می گوید: بلی خبر دارم و به سراغش رفته ام . باز یك ماه می گذرد كسی دیگر در جایی دگر به او می گوید كه آیا از آن مرد محترم خبرداری كه فلج شده و در گوشه منزل است ؟ این مرد باز می گوید كسی دیگر در جایی دگر به او می گوید كه آیا از آن مرد محترم خبر داری كه فلج شده و در گوشه منزل است ؟ این مرد باز می گوید: بلی خبر دارم ، به دیدارش رفته ام كمك كرده ام ، و نیمه شب هم به سراغش رفته ام . این چند جمله را می گوید و تمام پاداش آن عمل بر باد می رود و استحقاق كیفر پیدا می كند.
اینك حدیث را با دقت بشنوید:
عن البیجعفر علیه السلام انه قال : الابقاء علی العمل اشد من العمل . قال یصل الرجل بصله و ینفق نفقه لله وحده لا شریك له فكتب له سرا ثم یذكرها فتمحی و تكتب له علانیه . ثم یذكرها فتمحی و تكتب له ریاء(117)
امام باقر (ع) می فرماید كه ابقا بر عمل نیك مشكلتر از هود عمل است . راوی می فرماید: یك انسان مسلمان كه محرمانه به دیدار یك مسلمان می رود و برای خدا و به قصد خالص پروردگار به او انفاق می كند و مساعدت می نماید، این عمل او چون مخفیانه بوده به عنوان یك عبادت سری در نامه عملش نوشته می شود و عبادت سری اجر بسیار بسیار بزرگ دارد. چندی نمی گذرد، این مرد انفاق كننده از خدمت و انفاق خود نام می برد و به دگری می گوید: من از آن شخص دیدار كردم و به او رسیدگی نمودم . در نتیجه این اظهار، جنبه سری بودن از میان می رود عمل از میان می رود و به جای آن ، علانیه نوشته می شود. بعدا چندی نمی گذرد كه باز با دگری صحبت می كند كه من نیمه شب برای رسیدگی به او به در منزل او رفتم و سری هم رفتم ، پرده او را می درد، آبروی او را می برد، فتكتب له ریاء: به جای عمل خالصانه سری عمل ریای علنی برای او نوشته می شود و عمل ریا، كیفر و مجازات دارد.
از مجموع بحث این سخنرانی این نتیجه به دست آمد كه انجام دادن عمل حسن و عمل احسن با خلوص نیت مشكل و تا لحظه مرگ آن را نگاهداری نمودن مشكلتر است . توفیق افراد با ایمان در این امر مهم تنها با استمداد از ذات اقدس الهی ممكن و میسر است .امام سجاد (ع) در جمله ای از دعای ((مكارم الاخلاق )) كه موضوع بحث این سخنرانی بود این درخواست را از پیشگاه الهی نموده است :
و بعملی الی احسن الاعمال
بار الها! عمل مرا به بهترین و نیكوترین اعمال منتهی فرما. این عبارت كوتاه برای پیروان آن حضرت درسی آموزنده و شایان كمال توجه است و آنان باید همانند امام سجاد برای بهترین عمل ، از خدا استنصار نمایند و از ذات اقدسش یاری طلب كنند، چه با یاری او می توان كارهای نیك را با خلوص انجام داد و تا پایان عمر از آنها محافظت نمود.
امام سجاد علیه السلام در دعای ((مكارم الاخلاق )) از پیشگاه الهی درخواست می كند: خداوندا! نیت مرا به بهترین نیتها منتهی بفرما و عمل مرا نیز به بهترین اعمال پایان ده . درباره ((نیت )) و خصوصیات مربوط به آن در سخنرانی قبل مطالبی تقدیم شنوندگان گردید. به خواست خداوند موضوع سخنرانی امروز، درباره عمل است ، امام سجاد (ع) از خدای تعالی می خواهد كه عملش به بهترین اعمال پایان یابد. از این جمله كه امام درباره احسن الاعمال می گوید روشن می شود كه اعمال مردم همانند نیتهایشان ، از نظر ارزش معنوی ، درجات و مراتبی دارد و امام (ع) از پروردگار درخواست می كند كه عملش بهترین و عالی ترین اعمال باشد. در این مورد باید توجه داشت كه اولا موضوع بحث ((عمل نیك )) است ، لكن در خلال بحث ، این سخن نیز به میان خواهد آمد كه اعمال نیكی كه به بدی منتهی می شود و ارزش خود را از دست می دهد چگونه است . اولین مطلبی كه باید درباره ((عمل خوب )) معروض گردد آن است كه عمل باید با سنت اسلام و برنامه شرع مقدس منطبق باشد و اگر از نظر نیت ، از نظر گفتار، و از نظر حركات جوارح با شرع و سنت منطبق نباشد اصولا آن را نمی توان ((عمل نیك )) نامید. حدیثی از رسول مكرم روایت شده كه این مطلب را به خوبی روشن می كند:
قال رسول الله صلی الله علیه و آله : لا یقبل قول الا بالعمل و لا یقبل قول و عمل الا بنیه و لایقبل قول و عمل و نیه الا باصابه السنه (97)
سخنی پذیرفته نمی شود مگر با عمل ، و عمل و سخنی قبول نمی شود مگر با نیت ، و سخن و عمل و نیتی مقبول نیست مگر آنكه منطبق با سنت باشد.
بنا بر این انجام عمل نیك در آیین مقدس اسلام باید هم به زبان باشد، هم به بدن ، و هم به نیت ، و تمامی این سه قسمت باید منطبق با برنامه شرع اسلام و تعالیم مقدس رسول اكرم انجام گیرد. قرآن شریف فرموده است :
الذی خلق الموت والحیات لیبلوكم ایكم احسن عملا(98)
خداوند مرگ و حیات را آفریده است برای اینكه شما را آزمایش كند تا معلوم شود كدامیك از شما عملتان بهتر است .
امام صادق (ع) در ذیل این آیه می فرماید:
لیس یعنی اكثر عملا لكن اصوبكم عملا(99)
خداوند كه در این آیه می فرماید ((احسن عملا)) حجم و مقدار عمل ، منظور نیست ، بلكه مراد این است كه خدا شما را بیازماید تا معلوم شود كردار كدامیك از شما به صواب و واقعیت و اصابت با حقیقت نزدیكتر است . چه بسیارند مردمی كه حجم عملشان زیاد است و معرفتشان كم و آشناییشان به سنن اسلام بسیار قلیل ، بسیار عمل می كنند اما ارزش كم عایدشان می شود و منفعت كمتر نصیبشان می گردد برعكس ، بعضی از مردم ، حجم عملشان كم است و فرایض و سننشان محدود، لكن چون دارای ایمان واقعی و نیت خالص و واقف به موازین شرع مقدس اند عمل قلیلشان بسیار ارزنده و گرانبهاست . باید بدانیم كه سرمایه مردم در قیامت همان اعمالشان می باشد، آن اعمال خوب و پسندیده و مقدس .
امام هادی (ع) فرموده است :
الناس باموالهم فی الدنیا و باعمالهم فی الاخره (100)
حضرت امام علی النقی (ع) می فرماید: در دنیا مردم را با سرمایه مالی آنان می سنجند، اما در قیامت با اعمال خوب و شریفشان سنجیده می شوند. افراد باید در دنیا به گونه ای قدم بردارند كه بتوانند از آن كارهای نیك و شریفی كه در اینجا انجام می دهند در آخرت مستفید و بهره مند گردند.
عن علی علیه السلام قال لرجل ساله ان یعظه فقال (ع): لا تكن ممن یرجو الاخره بغیر العمل (101)
مردی از علی (ع) درخواست نمود كه او را موعظه كند. امام (ع) در مقام اندرز دادن به او فرمود: از آن مردمی مباش كه امید به پیروزی و سعادت در آخرت داشته باشند بدون اینكه در دنیا اعمال صالحه ای انجام دهند.
برای اینكه ارزش عمل ، هر چه بهتر و عالی تر در نظر كه باید درباره ((عمل خوب )) معروض گردد آن است كه عمل باید با سنت اسلام و برنامه شرع مقدس منطبق باشد و اگر از نظر نیت ، از نظر گفتار، و از نظر حركات جوارح با شرع و سنت منطبق نباشد اصولا آن را نمی توان ((عمل نیك )) نامید. حدیثی از رسول مكرم روایت شده كه این مطلب را به خوبی روشن می كند: قال رسول الله علیه و آله : لا یقبل قول الا بالعمل و لایقبل قول و عمل الابنیه و لا یقبل قول و عمل و نیه الا باصابه السنه (102)
سخنی پذیرفته نمی شود مگر با عمل ، و عمل و سخنی قبول نمی شود مگر با نیت ، و سخن و عمل و نیتی مقبول نیست مگر آنكه منطبق با سنت باشد.
بنابراین انجام عمل نیك در آیین مقدس اسلام باید هم به زبان باشد، هم به بدن ، و هم به نیت ، و تمامی این سه قسمت باید منطبق با برنامه شرع اسلام و تعالیم مقدس رسول اكرم انجام گیرد. قرآن شریف فرموده است :
الذی خلق الموات و الحیات لیبلوكم ایكم احسن عملا(103)
خداوند كه در این آیه می فرماید: ((احسن عملا)) حجم و مقدار عمل ، منظور نیست ، بلكه مراد این است كه خدا شما را بیازماید تا معلوم شود كردار كدامیك از شما به صواب و واقعیت و اصابت با حقیقت نزدیكتر است . چه بسیارند مردمی كه حجم عملشان زیاد است و معرفتشان كم و آشناییشان به سنن اسلام بسیار قلیل ، بسیار عمل می كنند اما ارزش كم عایدشان می شود و منفعت كمتر نصیبشان می گردد. برعكس ، بعضی از مردم ، حجم عقلشان كم است و فرایض و سننشان محدود، لكن چون دارای ایمان واقعی و نیت خالص و واقف به موازین شرع مقدس اند عمل قلیلشان بسیار ارزنده و گرانبهاست . باید بدانیم كه سرمایه مردم در قیامت همان اعمالشان می باشد، آن اعمال خوب و پسندیده و مقدس .
امام هادی (ع) فرموده است :
الناس بامواللهم فی الدنیا و باعمالهم فی الاخره (104)
حضرت امام علی النقی (ع) می فرماید: در دنیا مردم را با سرمایه مالی آنان می سنجند، اما در قیامت با اعمال خوب و شریفشان سنجیده می شوند. افراد باید در دنیا به گونه ای قدم بردارند كه بتوانند از آن كارهای نیك و شریفی كه در اینجا انجام می دهند در آخرت مستفید و بهره مند گردند.
عن علی السلام قال لرجل ساله ان یعظه فقال (ع): لاتكن ممن یرجو الاخره بغیر العمل (105)
مردی از امام علی (ع) درخواست نمود كه او را موعظه كند. امام (ع) در مقام اندرز دادن به او فرمود: از آن مردمی مباش كه امید به پیروزی و سعادت در آخرت داشته باشند بدون اینكه در دنیا اعمال صالحه ای انجام دهند.
برای اینكه ارزش عمل ، هر چه بهتر و عالی تر در نظر شنوندگان محترم روشن شود و توجه فرمایند كه در زندگی چگونه قدم بر می دارند و با چه كیفیتی عمر شریف خود را می گذرانند روایتی از رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم ذكر می شود:
ان لاحدكم ثلاثه اخلاء: منهم من یمتعه بما ساله فذلك ماله ، و منهم خلیل ینطلق معه حتی یلج القبر ولا یعطیه شیئا ولا یصحبه بعد ذلك فاولئك قریبه ، و منهم خلیل یقول : و الله انا ذاهب معك حیث ذهبت ولست مفارقك فذلك عمله ان كان خیرا و ان كان شرا.(106)
رسول معظم فرموده : برای هر یك از شما سه دوست وجود دارد: یكی آن دوستی كه ترا از خواهشهایت بهره مند می ساد و خواسته های ترا جامه تحقق می پوشد و آن دوست ، دارایی توست ، دوست دیگر آن است كه با تو همقدم و همراه است تا هنگامی كه به خانه قبر وارد شوی و پس از دفن از تو جدا می شود، نه به تو چیزی می دهد و نه با تو مصاحبت می نماید و آن اقربای تو می باشند. اما دوست سوم همراه انسان می ماند و آن رفیقی است كه عمل ماست . حضرت می فرماید: عمل می گوید به خدا قسم ! هر جا بروی من با تو می آیم و هرگز از تو جدا نمی شوم ، خواه عمل خوب و خیر باشد و خواه فعل شر و ناپسند.
بنابراین اعمال ما در دنیا از ما صادر می شود ولی از ما جدا نمی شود، در عالم برزخ همراه ماست ، در عالم قیامت با ماست .
همان اعمال است كه اگر خوب باشد ما را به بهشت سعادت می برد و اگر بد باشد ما را به جهنم می راند و به عذاب سنگین قیامت معذب می سازد. سخن خوب گفتن و حرف صحیح زدن آسان است ، همه می توانند به یكدیگر توصیه كنند كه : راست بگویید و درستكار باشید و عدالت نمایید، حقوق مردم را حفظ كنید، حق همسایگان را رعایت نمایید، و از این قبیل سخنان كه گفتارهای طیب و طاهر و پاك است . اما این حرفها زمانی از گوینده آن ارزش دارد كه رفتار او با سخنش منطبق باشد و اگر برخلاف آن باشد نه تنها آن سخن ارزش معنوی ندارد، بلكه گاهی آن گفتار كه عمل با آن مخالف است زمینه عذاب آدمی را فراهم می كند.
یكی از امتیازات بزرگ رسول اكرم و ائمه معصومین علیهم السلام همین بود كه زمانی كه حرف می زدند خودشان به آن عمل می كردند. علی (ع) در حدیثی می فرماید: من بزرگتر از آنم كه چیزی را بگویم و خودم قبلا بر طبق آن رفتار ننموده باشم . در این مورد در قرآن شریف آیه ای است :
الیه یصعد الكلم الطیب و العمل الصالح یرفعه (107)
كلم طیب به سوی خدا صعود می كند، سخنان پاكیزه و طاهر در درجه اول كلمه طیبه توحید است ، این كلمه به سوی خدا صعود می كند، اما صعود دهنده آن اعمال صالحه توحیدی است . اگر كسی به زبان ((لا اله الا الله )) بگوید و به توحید تكلم نماید اما در مقام عمل ، مشركانه رفتار كند عمل او بر خلاف قول اوست و این عمل مشركانه نمی تواند آن كلمه طیبه را به سوی خدا صعود دهد و مورد قبول باری تعالی گرداند. غیر از ((لا اله الا الله )) همگی سخنان نیك ، اندرزهای بجا، تذكرات لازم ، امر به معروف و نهی از منكر، همه و همه كلم طیب می باشند و هر یك كلمه ای مقدس و پاك است ، اما كلمات نیك باید با عمل گوینده منطبق باشد تا اعمال گوینده ، آن كلمات مقدس را به سوی حق تعالی بالا ببرد و مورد قبول ذات اقدس الهی بنماید، و اگر برخلاف باشد، آن كلمه طیبه نمی تواند به آن مقام مقدس خود برسد. در این باره روایتی از امام باقر (ع) است كه فرمود:
قال رسول الله صلی الله علیه و آله : ان لكل قول مصداقا من عمل یصدقه اویكذبه . فاذا قال ابن آدم و صدق قوله بعمله رفع قوله بعمله الی الله تعالی عزوجل ، و اذا قال وخالف عمله قوله رد قوله علی عمل خبیث و هوی به فی النار(108)
رسول اكرم فرموده است : برای هر قولی و گفته ای مصداقی از عمل است كه آن قول را تصدیق می كند یا تكذیب می نماید. اگر فرزند آدم سخنی بگوید و گفتار او در رفتار او مصدق شود و عملش با گفته اش منطبق باشد، قول او به وسیله عملش بالا می رود و به پیشگاه الهی می رسد، ولی اگر سخنی بگوید و گفته او برخلاف عملش باشد، گفتارش رد می شود و عمل خبیث و آلوده او در آتش سرنگونش می گرداند. بنابراین ، عمل دارای اهمیت فوق العاده است ، تنها گفتن ، و به سخن خوب تكلم كردن برای گوینده آن نتیجه معنوی ندارد. مطلبی كه در این مورد از حدیث استنباط می شود مدلول آیه ای از قرآن شریف است . خدا می فرماید:
الیه یصعد الكلم الطیب و العمل الصالح یرفعه (109)
سخن پاك و طیب نزد خدا می رود و به سوی او صعود می كند، اما آن چیزی كه آن را بالا می برد و موجب رفعت آن می شود عمل گوینده سخن آن است ، اگر عمل ، همانند سخن ، پاك باشد آن سخن را به مقام رفیع بالا می برد و اگر برخلاف گفته باشد آن گفته به پیشگاه باری تعالی عرضه نخواهد شد. می گوید باید راست گفت ولی عمل دروغ می گوید، می گوید نباید به مردم تهمت زد و نباید از مسلمانان غیبت كرد اما خودش عملا تهمت می زند و غیبت می كند. این نصایح و تذكرات سودمند چون با عملش منطبق نیست ، پیغمبر می فرماید آن گفته با عمل بر می گردد و در آتش دوزخ سرنگون می شود. آن گفته با عمل برمی گردد و در آتش دوزخ سرنگون می شود. تذكر نكته ای در اینجا بموقع است و امید می رود كه مورد توجه شنوندگان محترم قرار گیرد. اعمال صالحه مرضی حضرت باری تعالی است و مایه محبوبیت عامل آن نزد خداوند می گردد لكن باید توجه داشت كه گاهی انسان عمل صالحی را انجام می دهد ولی عمل شایسته تری كه نزد خدا محبوبیت بیشتری دارد پیش می آید، افراد با ایمان و متوجه بهتر است كه آن عمل صالح را موقتا ترك گویند و از پی انجام كاری كه نزد خدا محبوبتر است بروند و سپس به ادامه عمل صالح خود برگردند. چند روایت با تعبیرات مختلف آمده كه اگر فردی در حال طواف است و در بین طواف ، مسلمانی نیاز به كمك شخص طواف كننده دارد و برای استمداد از او به نزد وی می آید و در حین طواف ، از او تمنای كمك فوری نماید، در چنین موردی امام علیه السلام مكررا دستور داده كه طواف كننده طواف را ترك كند و از پی قضاء حاجت آن برادر مسلمان برود زیرا قضاء حاجت او نزد خدا محبوبتر و اجرش از پاداش آن عمل صالح بیشتر است ، بعد از آنكه مشكل مسلمانان را حل كرد و او را دلشاد نمود برگردد و به طواف خود ادامه دهد. در اینجا روایتی از علی بن الحسین زین العابدین (ع) است . كه شاید مقصود از آن همین باشد:
عن البیحمزه عن علی بن الحسین علیهما السلام قال : كان یقول ان احبكم الی الله عزوجل احسنكم عملا و ان اعظمكم عندالله عملا اعظمكم فیما عند الله رغبه (110)
امام سجاد (ع) می فرماید: محبوبترین شما نزد خداوند كسانی هستند كه عملشان نیكوتر و رفتارشان پسندیده تر است ، اما بدانید كه اعظم شما در نزد خدا در مقام عمل و بزرگترین شما در پیشگاه الهی كسانی هستند كه نسبت به عملی بیشتر مراقبت می كنند كه در نزد خدا مورد رغبت بیشتر است و خدا به آن اهمیت زیادتر می دهد.
بنابراین در مثالی كه در مورد شخص طواف كننده و مسلمانی دیگر كه از او استمداد می كند ذكر شد، چون رفع هم و غم او نزد خداوند از ادامه طواف بالاتر است ، می توان گفت كه اگر طواف را ترك كند و از پی برآوردن حاجت آن مسلمان برود كار بزرگتری انجام داده و توانسته است رضای بیشتری را از خداوند نسبت به خود جلب نماید. ناگفته نماند كه اگر امر مهمتری پیش آمد و آن را نادیده گرفت و به آن اعتنا ننمود ممكن است عمل خوب او هم مطرود پروردگار شود و دچار سقوط گردد. روایتی از امام صادق (ع) نقل شده كه مربوط به یكی از عباد بنی اسرائیل در دوران قبل از اسلام است ، آن حضرت می فرماید:
كان رجل شیخ ناسك یعبد الله فی بنی اسرائیل فبینا هو یصلی و هو فی عبادته اذ بصر بغلامین صبیین قد اخذا دیكا و هما ینتقان ریشه فاقبل علی ماهو فیه من العباده ولم ینههما عن ذلك فاوحی الله تعالی الی الارض ان سیخی بعبدی فساخت به الارض (111)
امام صادق (ع) می فرمود كه در گذشته پیرمرد مقدسی در بنی اسرائیل بود كه خدا را عبادت می نمود. در یكی از مواقع در بین اینكه به عبادت اشتغال داشت نگاه كرد و دید كه دو كودك خروسی را گرفته اند و پر و بال او را می كنند و خروس فریاد می زند، ولی این پیرمرد عابد همچنان به عبادت خود ادامه داد، به این امر مهم توجه ننمود، و آن دو كودك را از این عمل ناروا منع نكرد. خداوند او را مجازات نمود و به زمین وحی فرستاد كه این مرد پیر را در خود فرو ببر و زمین او را در خود فرو برد.
از آنچه تا اینجا بیان شد روشن گردید كه به موجب آیات و اخبار، اعمال صالحه در دنیا تا چه حد اهمیت دارد و چگونه می تواند آدمی را در عرصه قیامت از عذاب و مهالك رهایی بخشد.
اینك برای روشن شدن كلام امام سجاد (ع) باید توضیح داده شود كه عمل حسن و احسن یا كار خوب و خوبتر چیست و چگونه می توان آن را انجام داد. بی گمان اساسی ترین شرط عمل خوب و عمل خوبتر خلوص نیت است و نیت خالص در حدیث امام صادق (ع) با جمله كوتاهی بیان شده است و فرموده :
والعمل الخالص الذی لا ترید ان یحمد ك علیه احد الا الله تعالی (112)
امام می فرماید عمل خالص آن است كه در انجام آن متوقع نباشی كه احدی غیر از خدا ترا سپاس گوید و تحسین و تمجید نماید، پس اگر كسی در عبادت از همه مخلوق منقطع شود و فقط و فقط متوجه خدا باشد و برای اطاعت امر او عبادت نماید پروردگار، آن عمل خالص را می پذیرد و به عمل كننده پاداش می دهد.
عن ابیجعفر علیه السلام قال : لایكون العبد عابدا لله حق عبادته حتی ینقطع عن الخلق الیه فحینئذ یقول هذا خالص لی فیقبله بكرمه (113)
امام باقر (ع) می فرماید: بنده نمی تواند بشایستگی و چنانكه باید خدای را عبادت كند تا از جمیع مخلوق منقطع گردد و از همه مردم چشم پوشی نماید، در این موقع خداوند می فرماید: این عمل ، خالص برای من است و به منظور من انجام گرفته و من نیز به كرم خود آن را می پذیرم و پاداش می دهم .
پس اگر مسلمانی نماز را به قصد قربت و برای اطاعت امر باری تعالی اقامه نماید در صورتی كه انگیزه او در باطن ، نیل به رحمت ابدی یا مصون ماندن از عذاب شدید قیامت باشد چنین عبادتی خوب و حسن است . اما اگر عبادت كننده به پاداش و كیفر الهی نظر نداشته و نماز را فقط برای شكرگزاری و تعظیم مقام الوهیت به پا داشته باشد این عبادت خوبتر و احسن است و اولیای گرامی خداوند خواهان چنین خلوصی بودند و عبادتها را بدین منظور انجام می دادند. نكته ای كه لازم است مورد كمال توجه شنوندگان قرار گیرد و همواره آن را به خاطر داشته باشند این است كه عمل خالصانه به جا آوردن مشكل است اما اصل عمل یا خلوص نیت در عمل را در طول ایام زندگانی و تا پایان عمر محافظت نمودن بسی مشكلتر.
عن ابیعبد الله علیه السلام قال : الابقاء علی العمل حتی یخلص اشد من العمل (114)
امام می فرماید: باقی نگاهداشتن عمل و ابقای خلوص نیت از خود عمل مشكلتر است . چه بسا افرادی كه با نیت خالص نماز را آغاز می كنند و یك یا دو ركعت آن را با توجه به پروردگار می خوانند، بین نماز شخص محترمی وارد مسجد می شود كه حسن نظر او نسبت به نمازگزار در جمیع شئون زندگی وی اثر می گذارد. در این موقع او بر اذكار مستحب خود می افزاید، طمانینه را اهمیت عملی می دهد و خلاصه اینكه در چگونگی صلوه خود تغییراتی ایجاد می نماید تا با این اعمال ، توجه آن مرد محترم را به خوبی و پاكی خود جلب كند. این شخص نیمی از نماز را با خلوص نیت خوانده و نیم دگرش آلوده شده و جنبه ریا پیدا كرده ، این مطلب است كه امام صادق (ع) می گوید: ادمه دادن خلوص نیت در عمل از خود عمل مشكلتر و سخت تر است . گاهی از اوقات ، افراد، اعمال شایسته ای در ایام زندگی خود انجام می دهند كه اگر آن اعمال محفوظ بماند و از میان نرود سرمایه بسیار بزرگی برای قیامت خواهد بود. اما بدبختانه بسیاری از انسانها پس از آن اعمال نیك مرتكب گناهان بزرگی می شوند كه باعث حبط اعمال خوب آنان می گردد و آن كارهای پسندیده را از میان می برد. اولیای اسلام در پاره ای از مواقع این خطرات بزرگ را تذكر می دادند و مسلمانان را از سقوط اعمالشان آگاه می كردند.
عن ابیجعفر علیه السلام قال : قال رسول الله صلی الله علیه و آله من قال ((سبحان الله )) غرس الله له بها شجره فی الجنه و من قال ((الحمدلله غرس الله له بها شجره فی الجنه و من قال ((لا اله الا الله )) غرس الله له بها شجره فی الجنه و من قال ((الله اكبر)) غرس الله له بها شجره فی الجنه . فقال رجل من قریش : یا رسول الله ! ان شجرنا فی الجنه لكثیر. قال نعم ، ولكن ایاكم ان ترسلوا علیها نیرانا فتحرقوها(115)
امام باقر از رسول اكرم صلی الله علیه و آله حدیث نموده است كه فرموده :
هر كس بگوید ((سبحان الله )) خدا برای او در بهشت درختی غرس می كند، هر كس بگوید ((الحمدالله )) خداوند در بهشت برای او درختی می نشاند، هر كس بگوید ((لا اله الا الله )) خداوند در بهشت برای او درختی غرس می كند، هر كس بگوید ((الله اكبر)) خداوند در بهشت برای او درختی می نشاند. در واقع رسول گرامی می خواهد بفرماید: ذكر ((سبحان الله و الحمدلله ولا اله الا الله والله اكبر)) آنقدر ارزشمند و گران قیمت است كه هر جمله آن یعنی هر یك از اذكار چهارگانه آن می تواند درختی را برای گوینده آن به امر الهی در بهشت غرس نماید. یكی از افراد قریش كه در محضر حاضر بود عرض كرد یا رسول الله ! پس درختان ما در بهشت بسیار است زیرا ما بسیار این ذكر را می گوییم . حضرت فرمود: بلی بسیار است ولكن بپزهیزید از اینكه آتشی را از پی این اذكار بفرستد كه آن درختها را به آتش بكشد و نابود كند. در اینجا امام باقر (ع) گفته رسول اكرم را بیان می كند تا اینكه به مؤ منین بفهماند كه ذكر خدا گفتن و تسبیح نمودن مهم است اما اگر ما از پس آن آتشی نفرستیم و نابودش ننماییم .
معیار سعادت در آیین مقدس اسلام این است كه آدمی با سعادت از مرز دنیا بگذرد و به عالم برزخ وارد شود. هرگاه كسی در طول زندگی خود اعمال صالحه ای را با خلوص نیت انجام دهد و بتواند آنها را تا لحظه مرگ نگاهداری كند و با خود به عالم بعد از حیاتش ببرد این فرد، انسانی سعادتمند است ، اما اگر اعمال خوبی را با خلوص انجام داد ولی نتوانست آن را در باقیمانده ایام زندگی محافظت كند با همه آن اعمال نیك ، بدبخت و تهیدست از دنیا می رود و در حالی به صحنه محشر وارد می شود كه فاقد اعمال شایسته و عوامل نجات بخش است . علی (ع) این مطلب را در ضمن روایتی بیان نموده و به مردم فهمانده است كه خطرات نابود كننده خلوص عمل بیش از خطراتی است كه اصل عمل را تهدید می كند.
عن علی علیه السلام قال : الدنیا كلها جهل الا مواقع العلم ، و العلم كله حجه الا ما عمل به ، والعمل كله ریاء الا ماكان مخلصا، و الاخلاص علی خطر حتی ینظر العبد بما یختم له (116)
امام امیر المؤ منین می فرماید: جمیع شئون دنیا برای ما مجهول و ناشناخته است الا مواضع و مواردی كه به آنها عالم شده باشیم ، تمام علمها بین ما و خدا برای خدا حجت است و با آن علم در قیامت با ما احتجاج می كند، مگر آن علمی كه بر طبق آن عمل شده باشد، و اعمال ما تماما ریا و خودنمایی است ، مگر آنهایی كه با خلوص نیت و پاكی ضمیر واقع شده باشد، پس از آن می فرماید: اخلاص در عمل را خطری بزرگ تهدید می كند تا روزی كه انسان ببیند كه چگونه وضعش ختم می شود و عمرش پایان می پذیرد.
گاهی حس خودخواهی و خودپسندی اعمال بسیار پاك و مقدس ما را آلوده می كند و آنچنان ما را به راه بدبختی سوق می دهد كه به جای دریافت پاداش از آن كارهای نیك دچار عذاب و كیفر می شویم . حدیثی در كتاب شریف كافی از امام باقر (ع) نقل شده كه بسیار آموزنده و راهنماست و اگر انسان مراقبت كند كه آلوده نشود و این حدیث را عملا به كار بندد نفع زیادی عایدش می گردد و به شنوندگان محترم توصیه می نمایم كه همگی در این حدیث دقت فرمایند و ابعاد آن را بسنجند تا از مسیر حق منحرف نگردند، لكن قبل از ذكر این حدیث باید مثلی آورده شود كه زمینه فهم حدیث گردد: فرض بفرمایید عده ای از متدینین در مسجدی در ساعات نماز شركت می نماید و اقامه جماعت می كنند و یكدیگر را هم بخوبی می شناسند. یكی از آن نمازگزاران مرد كاسب شریف صحیح العملی بوده كه هم به نیكی عبادت كرده و هم خوب كسب می نمود و دامنش به گناهان مالی آلوده نبود. این مرد اتفاقا دچار سكته می شود، فلج می گردد، به گوشه منزل می افتد، چندین ماه بر بیماری او می گذرد، سرمایه كسبش را برای مداوا و تاءمین مخارج زندگی صرف می كند، بیماریش درمان نمی شود، سرمایه اش از دست می رود، مغازه اش را می فروشد و تهیدست و بدبخت در گوشه خانه می افتد، دو سالی از این پیشامد می گذرد. شبی بعد از نماز مغرب یك نفر در كنار مسلمانی نشسته با او صحبت می كند و می پرسد كه خبر از فلانی داری ؟ می گوید نه ، مدتی است او را ندیده ام و دیگر به مسجد نمی آید، آیا به سفر رفته ؟ جواب می دهد خیر، او بر اثر عارضه سكته فلج شده و به گوشه منزل افتاده ، تمام هستیش از دست رفته و الان برای نان یومیه خودش و اهل بیتش معطل است . شنوده تكان می خورد، بسیار متاءثر می شود كه چطور این مرد محترم به این وضع رقت بار دچار شده ، تصمیم می گیرد كه محرمانه و بدون اطلاع احدی نیمه شب به خانه او برود و كمك قابل ملاحضه ای به او بنماید تا جایی كه حتی خودش را به آن شخص بیمار یا افراد خانواده او معرفی ننماید. شبی حركت می كند، مقداری جنس و مبلغی قابل ملاحضه پول نقد با خود برمی دارد، عبایی به سر می كشد، نیمه شب به در خانه او می رود، در می زند، اهل بیتش به دم در می آید، آن مقدار جنس و آن مبلغ را می دهد و در را می بندد. زن در را باز می كند كه شما كیستید، او به سرعت می گذرد و می رود. این سرمایه بزرگ ، با این همه خلوص ، واقعا می تواند برای او نجات بخش باشد زیرا هم احسان كرده و هم خود را معرفی ننموده و احسانش با نیت پاك و خلوص و صمیمیت بوده است . اما بدبختانه بعد از گذشتن مدتی یك پیشامد حادی می شود كه این مرد تمام آنچه از اجر اخروی را كه در این عمل ذخیره كرده بود از دست می دهد، مثلا سه ماه می گذرد، روزی در بازار یا در مسجدی كسی با این مرد خدمتگزار كه نیمه شب به در خانه آن دوست سكته زده رفته صحبت می كند و به او می گوید: آیا خبرداری كه آن مرد كاسب بزرگوار متدین محترم دچار سكته شده و فلج گشته و به گوشه منزل افتاده و كسی به سراغ او نمی رود، آیا شما خبر دارید. این مرد می گوید: بلی خبر دارم و به سراغش رفته ام . باز یك ماه می گذرد كسی دیگر در جایی دگر به او می گوید كه آیا از آن مرد محترم خبرداری كه فلج شده و در گوشه منزل است ؟ این مرد باز می گوید كسی دیگر در جایی دگر به او می گوید كه آیا از آن مرد محترم خبر داری كه فلج شده و در گوشه منزل است ؟ این مرد باز می گوید: بلی خبر دارم ، به دیدارش رفته ام كمك كرده ام ، و نیمه شب هم به سراغش رفته ام . این چند جمله را می گوید و تمام پاداش آن عمل بر باد می رود و استحقاق كیفر پیدا می كند.
اینك حدیث را با دقت بشنوید:
عن البیجعفر علیه السلام انه قال : الابقاء علی العمل اشد من العمل . قال یصل الرجل بصله و ینفق نفقه لله وحده لا شریك له فكتب له سرا ثم یذكرها فتمحی و تكتب له علانیه . ثم یذكرها فتمحی و تكتب له ریاء(117)
امام باقر (ع) می فرماید كه ابقا بر عمل نیك مشكلتر از هود عمل است . راوی می فرماید: یك انسان مسلمان كه محرمانه به دیدار یك مسلمان می رود و برای خدا و به قصد خالص پروردگار به او انفاق می كند و مساعدت می نماید، این عمل او چون مخفیانه بوده به عنوان یك عبادت سری در نامه عملش نوشته می شود و عبادت سری اجر بسیار بسیار بزرگ دارد. چندی نمی گذرد، این مرد انفاق كننده از خدمت و انفاق خود نام می برد و به دگری می گوید: من از آن شخص دیدار كردم و به او رسیدگی نمودم . در نتیجه این اظهار، جنبه سری بودن از میان می رود عمل از میان می رود و به جای آن ، علانیه نوشته می شود. بعدا چندی نمی گذرد كه باز با دگری صحبت می كند كه من نیمه شب برای رسیدگی به او به در منزل او رفتم و سری هم رفتم ، پرده او را می درد، آبروی او را می برد، فتكتب له ریاء: به جای عمل خالصانه سری عمل ریای علنی برای او نوشته می شود و عمل ریا، كیفر و مجازات دارد.
از مجموع بحث این سخنرانی این نتیجه به دست آمد كه انجام دادن عمل حسن و عمل احسن با خلوص نیت مشكل و تا لحظه مرگ آن را نگاهداری نمودن مشكلتر است . توفیق افراد با ایمان در این امر مهم تنها با استمداد از ذات اقدس الهی ممكن و میسر است .امام سجاد (ع) در جمله ای از دعای ((مكارم الاخلاق )) كه موضوع بحث این سخنرانی بود این درخواست را از پیشگاه الهی نموده است :
و بعملی الی احسن الاعمال
بار الها! عمل مرا به بهترین و نیكوترین اعمال منتهی فرما. این عبارت كوتاه برای پیروان آن حضرت درسی آموزنده و شایان كمال توجه است و آنان باید همانند امام سجاد برای بهترین عمل ، از خدا استنصار نمایند و از ذات اقدسش یاری طلب كنند، چه با یاری او می توان كارهای نیك را با خلوص انجام داد و تا پایان عمر از آنها محافظت نمود.